پیشرفت های متعدد در شیوه های مختلف فروش به سبک گذشته ادامه داشت تا کم کم نیاز به استفاده از اهرمی قوی تر احساس شد. فروش مستقیم به آن سبک محدودیت هایی داشت. آنها در «تله زمان» گرفتار بودند. یک فرد ممکن بود در طول روز تعداد زیادی جاروبرقی یا برس یا عطر می فروخت. اما فقط در ازای ساعت های کاری خود دستمزد می گرفت. درآمد او حاصل از تلاش فیزیکی، کوبیدن در خانه ها و چرخاندن زبانش بود. اما به محض توقف کار، چه به دلیل خواب شبانه و گذراندن تعطیلات و یا حتی یک سرماخوردگی ساده، در آمدش هم قطع می شد. وای به حال کسی که زمین گیر یا دچار بیماری سخت می شد.
به طور خلاصه می توان گفت که اولین فروشندگان مستقیم از نوعی «درآمد خطی» پول در ازای زمان برخوردار بودند. در واقع بسیاری از مردم در اکثر شغل ها «درآمد خطی» دارند. پزشکان، وکلا، حسابداران، کارمندان و بسیاری دیگر به ازای زمانی که به صورت مستقیم صرف انجام مشتریانشان می کنند، پول در می آورند و این روشها فاقد نیروی اهرم سازی است. اما درآمد مستمر درآمدی است که حتی مدتها پس از اتمام کار نیز ادامه می یابد و با استفاده از اصل اهرم سازی می شود به «درآمد مستمر» دست یافت. مثل نویسنده ای که یک بار کتابی می نویسد و سالها از انتشار و چاپ مجدد کتابش درآمد کسب می کند، در صورتی که دیگر کاری انجام نمی دهد و یا سرمایه گذارانی که از سود سرمایه گذاری های خود، درآمد کسب می کنند. هر وقت چنین درآمد مستمری ایجاد گردد، منبع مالی به وجود می آید که حتی اگر فرد یک سال هم دست از کار بکشد، هم چنان درآمد خواهد داشت.
اما فروش مستقیم در آغاز پیدایش نمی توانست چنین ویژگی داشته باشد و در همین زمان راه حل «فروش شبکه ای» یا «فروش چند سطحی» پدیدار شد.
پیشگام اولی که بیشترین اثر را در ایجاد این شیوه جدید داشت، شرکت « نوتریلایت nutrilte » بود که توسط دو نفر به نام های « ویلیام کسل بری William Casselberry » و « لی میتینگر Lee Mytinger » تأسیس شد.
این شرکت از سال ۱۹۳۴ به فروش مستقیم محصولات شرکت ویتامین کالیفرنیا مشغول بود و در سال ۱۹۴۱ اولین طرح پاداش دهی و درآمدزایی(compensation plan) در تاریخ صنعت بازاریابی شبکه ای توسط این شرکت اجرا شد.
این طرح شامل ۳ جزء بود؛ جزء اول شامل۳ درصد پاداش توزیع کننده از کسانی که فرد شخصاً آنها را معرفی و حمایت می کرد. جزء دوم، رسیدن به یک سازمان عمده فروشی انشعابی وقتی که میزان فروش گروه به ۱۵۰۰۰ دلار می رسید و جزء سوم، حقوق و
مزایای اضافی که از میزان فروش تمام گروه های انشعابی به حامیان پرداخت می شد.
بعدها از دل شرکت «نوتریلایت» شرکت تولیدی « American Way Association » مادر شرکت « ام وی Amway » تأسیس شد که شرکت Amway با فروش بیش از ۵ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۸ به بزرگترین شرکت بازاریابی شبکه ای دنیا تبدیل شد و پس از آن شرکت های بزرگ دیگری قدم به این عرصه گذاردند.
«ریچارد پو» سیر تکاملی بازاریابی شبکه ای را به چهار دوره تقسیم کرده است؛
«موج اول» بین سال های ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۹ را «مرحله مخفی» نامگذاری کرده است. دراین زمان، بازاریابی شبکه ای در مرحله حیات وحش خود قرار داشته و هیچ نظم و قانونی بر آن حاکم نبوده است. بعضی ها صادقانه عمل می کردند و بسیاری راه فریبکاری را پیش گرفتند. همزمان قانونگذاران دولتی نیز این شرکت ها را هدف قرار داده و با همان شتابزدگی، شروع به تدوین قوانینی در این زمینه کردند. هرج و مرج در موج اول در سال ۱۹۷۹ به پایان رسید. زمانی که پس از یک رشته تحقیقات طولانی و برخوردهای قضایی، سرانجام کمیسیون تجاری فدرال آمریکا (FTC) اعلام کرد که شرکت Amway و در واقع صنعت «بازاریابی شبکه ای» قانونی بوده و جزء طرح های هرمی به حساب نمی آید.
«موج دوم» بین سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۹ با ایجاد فضای مثبت آغاز شد که به آن «مرحله گسترش» می گویند. در دهه هشتاد، تعداد شرکت های بازاریابی شبکه ای، به شکل چشم گیری افزایش یافت و البته این گسترش با مشکلاتی نیز همراه بود.
«موج سوم» بین سال های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۹ با نوآوری هایی تبدیل به «مرحله بازاریابی انبوه» شد و این صنعت در اختیار توده های مردم قرار گرفت و کاهش هزینه ها و صرفه جویی در زمان را به همراه داشت. در نتیجه میلیون ها نفر به سوی این صنعت هجوم آوردند.
و «موج چهارم» که به سال های بعد از سال ۲۰۰۰ اطلاق می شود، «مرحله جهانی شدن» این صنعت به حساب می آید و سرعت رشد شرکت های بزرگ بازاریابی شبکه ای در کشورهای دیگر بسیار بیشتر از ایالات متحده بود.
در طول سه مرحله اول، بازاریابی شبکه ای به رشد و شکوفایی رسید، اما همواره به عنوان مقوله ای ضدفرهنگی و ضداجتماعی و احتمالاً دارای مشکلات قانونی به آن نگاه می شد. بازاریابی شبکه ای در جریان کلی اقتصاد، از جایگاه چندانی برخوردار نبود و در نشریات تجاری، گزارشات تحلیل گران وال استریت، جلسات هیات مدیره شرکت ها و دانشکده های اقتصاد و بنگاه های تجاری، نامی از آنها برده نمی شد، گویی بازاریابی های شبکه ای به دنیای دیگر تعلق داشتند.
اما با آغاز موج چهارم، دوران انزوا به پایان رسید. امروزه بازاریابی شبکه ای در دنیا، به عنوان یکی از ابزارهای قانونی و مشروع بازاریابی و فروش به حساب می آید و موفقیت های آن بارها در مطبوعات تجاری معتبر آمریکا و دنیا بازتاب یافته است.
شرکت های مبتنی بر موج چهارم، برخلاف شرکت های گذشته، به جزئی انکارناپذیر از اقتصاد امروز جهان مبدل شده اند، افرادی که به صورت تمام وقت در این شرکت ها فعالیت می کنند به درآمدی دست می یابند که کفاف همه مخارج یک زندگی عالی را می دهد و افرادی که به صورت پاره وقت مشغولند، درآمد معقول و قابل توجهی کسب می کنند و افراد با انگیزه و بلندپرواز می توانند از درآمدی فوق العاده و نامحدود و زندگی رویایی برخوردار شوند.
البته در گذشته نیز شرکت های بازاریابی شبکه ای با رویکردهای ساده لوحانه خود، وعده زندگی رویایی را می دادند، اما بسیاری از آنها در عمل قادر به تحقق وعده های خود نبودند و بر همین اساس نهادهای نظارتی در آمریکا و کشورهای دیگر تأسیس شدند تا جلوی رشد شرکت های دروغ پرداز گرفته شود و شرکت های متعهد و استاندارد از شرکت های نامتعهد و ناسالم بازشناخته شوند و در کنار این نظارت ها، رشد علمی این صنعت باعث شده شرکت های بزرگ و قوی و استاندارد، گسترش فوق العاده ای پیدا کنند.
«انجمن فروش مستقیم DSA » در آمریکا و در اکثر کشورهای دنیا تأسیس شده تا استانداردهای لازم برای فعالیت صحیح و اصولی شرکت ها، به صورت مشخص و مدون در اختیار افراد قرار گیرد و از سال ۱۹۹۴ برای اولین بار آموزش اصولی این صنعت به دانشگاه راه یافت و «دکتر چارلز کینگ» به همراه گروهی از مربیان تراز اول این صنعت در دنیا، دوره های آموزشی بازاریابی شبکه ای را در دانشگاه «ایلینوی» در شهر شیکاگو به صورت آزاد برگزار کردند که همچنان ادامه دارد.
کتاب های بسیار زیادی در باب شناخت صحیح این صنعت و روش اصولی و موثر انجام آن چاپ شد و کنفرانس ها و سمینارهای آموزشی در گوشه وکنار دنیا دائما برگزار می شود.
شرکت های بزرگ بازاریابی شبکه ای وارد بورس های سهام شهرهای بزرگ دنیا شدند و سهام آنها به سرعت رشد کرده و در مرحله جهانی شدن، « فدراسیون جهانی انجمن های فروش مستقیم (WFDSA) » با همکاری حدود ۵۰ انجمن فروش مستقیم تأسیس شده و اطلاعات آماری مفیدی را تهیه و ارائه می کند.
و دهها پیشرفت دیگر که همه آنها نشان از سامان دهی هر چه بیشتر این صنعت در دنیا و تثبیت آن به عنوان یک روش عالی برای فروش و درآمدزایی است همه روزه در حال اتفاق می باشد.
* توضیح : این مقاله اولین بار در مهر ماه سال ۸۷ در روزنامه مردم سالاری توسط همین نویسنده چاپ شده و نوشته حاضر ویرایش جدید جهت انتشار در سایت دایرکتور می باشد.
